Mövzunu “vergiler.az”a iqtisadçı ekspert Anar Bayramov şərh edir.

Əgər müəssisə əsas vəsaiti özü tikirsə və ya istehsal edirsə, bu zaman qanunvericiliyə əsasən, o cümlədən Vergi Məcəlləsinin 143-cü maddəsinə görə, əsas vəsaitin istehsalı və ya tikintisi ilə bağlı bütün xərclər kapitallaşdırılaraq əsas vəsaitin dəyərini formalaşdırır və sonra amortizasiya şəklində gəlirdən çıxılır.

Tutaq ki, müəssisə özü üçün istehsal binası tikir. Bu zaman tikintinin başlandığı andan - binanın bünövrəsinin qazılmasından bina hazır vəziyyətə gətirildiyi anadək çəkilən bütün xərclər bu binanın dəyərini formalaşdırır. Əgər müəssisə istehsalat binasının bünövrəsinin qazılması və tökülməsi üçün 300.000 manat, binanın tikintisidə istifadə edilən material üçün 1.000.000 manat, dizayn və layihə işləri üçün 50.000 manat, işçi xərcləri üçün 200.000 manat, digər tamamlama işləri üçün 450.000 manat xərcləyibsə, binanın balans dəyəri 2.000.000 manat olacaqdır.

Lakin müəssisənin özü tərəfindən qeyri-maddi aktivlərin istehsalı zamanı çəkilən xərclərin uçota alınması, gəlirdən çıxılması qaydası bir az fərqlidir. Bu səbəbdən də qeyri-maddi aktivlərin istehsalı zamanı çəkilən xərclərin birbaşa cari dövrün xərclərinə aid edilməsi, yoxsa qeyri-maddi aktivin dəyərinə əlavə edilərək amortizasiya şəklində gəlirdən çıxılması məsələsinə diqqətlə yanaşmaq lazımdır.
Vergi Məcəlləsinin 118.3-cü maddəsinə əsasən, qeyri-maddi aktivlərin alınmasına və ya istehsalına çəkilən xərclər vergi ödəyicisinin vergiyə cəlb olunan gəlirinin hesablanması zamanı gəlirdən çıxılmışdırsa, həmin xərclər amortizasiya olunmalı qeyri-maddi aktivlərin dəyərinə aid edilmir. Buradan sanki belə nəticəyə gəlmək olur ki, qanunvericilik vergi ödəyicisinə seçim imkanı verib: istəsə bu xərci birbaşa gəlirdən çıxa, ya da kapitallaşdıraraq qeyri-maddi aktivin dəyərinə aid etməklə amortizasiya şəklində gəlirdən çıxa bilər. Əslində, bu məsələdə diqqət yetirilməli bəzi məqamlar vardır.
Belə ki, müəssisə tərəfindən öz daxilində qeyri-maddi aktivin istehsalının, yaradılmasının iki fazası mövcuddur. Qeyri-maddi aktivin istehsalında, yaradılmasında elmi-tədqiqat, layihə-axtarış və təcrübə-konstruktor, tətbiqetmə, istehsala hazırlıq fazaları vardır. Elmi-tədqiqat, layihə-axtarış fazasında çəkilən bütün xərclər dövrün gəlirdən çıxılan xərclərinə aid edilir.

Misal: Tutaq ki, müəssisə telefonlarda sensorun tətbiqi ilə bağlı layihə üzərində çalışır. Bununla bağlı illərlə elmi-tədqiqat işləri görülür, laboratoriya çalışmaları aparılır, bu sahənin mütəxəssisləri ilə çalışılır, materiallardan istifadə edilir. Bu işlərlə bağlı müəssisə hər il 100.000 manat olmaqla, 5 il ərzində 500.000 manat xərc çəkib. Lakin müəssisə hələ hər hansı bir nəticə əldə edə bilməyib. Həm Vergi Məcəlləsinin 113-cü maddəsinə əsasən, həm də Mühasibat Uçotunun 38 saylı Beynəlxalq Standartına əsasən, bu dövrdə çəkilən bütün xərclər həmin dövrün xərci kimi tanınmalıdır. Yəni hər il üzrə 100.000 manat xərc müəssisənin gəlirdən çıxılan xərclərinə aid edilməlidir.

Müəyyən müddətdən sonra müəssisə artıq uğurlu nəticələr əldə etməyə başlayır. Bütün laboratoriya çalışmaları, elmi-tədqiqatlar müsbət nəticələr verir. İki il ərzində layihəni tamamlayacağı, bu qeyri-maddi aktivdən gələcəkdə böyük iqtisadi səmərə götürəcəyi barədə müəssisədə ciddi əminlik yaranır. Bu qeyri-maddi aktivdən istifadə etmək istəyən müştərilərlə bəzi satış müqavilələri bağlanılır. Bu dövrdən sonra çəkilən bütün xərclər Mühasibat Uçotunun 38 saylı Beynəlxalq Standartına əsasən kapitallaşdırılır və qeyri-maddi aktivin dəyəri formalaşdırılaraq Vergi Məcəlləsinin 118.2-ci və 114.3.6-cı maddələrinə əsasən, amortizasiya şəklində gəlirdən çıxılır.

Müəssisə telefonlarda sensorun tətbiqi ilə bağlı layihənin tədqiqat, axtarış, laboratoriya işlərinin uğurlu nəticə verdiyini gördükdən və layihəni qeyri-maddi aktiv kimi tanıdıqdan sonra 2 il ərzində müəssisənin yenə də 1.600.000 manat məbləğində tamamlama, mütəxəssis, dizayn, prototip, sınaq, material və s. xərcləri olduqda artıq bu xərclər Mühasibat Uçotunun 38 saylı Beynəlxalq Standartının digər maddəsinə əsasən kapitallaşdırılır. Bu halda müəssisənin balansında olan qeyri-maddi aktivin dəyəri 1.600.000 manat olacaqdır. Həmin xərclər Vergi Məcəlləsinin 118.2-ci maddəsinə və 114.3.6-cı maddəsinə əsasən, amortizasiya şəklində gəlirdən çıxılır.