Mal dövriyyələrinin elektron qaimə-fakturalarla rəsmiləşdirilməsi sahəsində həyata keçirilən tədbirlər müsbət nəticəsini verməkdədir. Burada malların elektron qaimə-fakturalarla rəsmiləşdirilməsinin də rolu qeyd edilməlidir. Bəs elektron qaimə-fakturaların tətbiqi səviyyəsinin artırılması istiqamətində daha hansı məqamlara diqqət yetirilməlidir? Mövzu ilə bağlı suallarımızı cavablandırmaq üçün Bakı Hesabat Mərkəzinin direktoru Mehdi Babayevə müraciət etdik.

Elektron qaimə-fakturanın tətbiqinə marağın artmasına baxmayaraq, elektron qaimə-faktura tərtib olunmazdan öncə malı (işi, xidməti) təqdim edən tərəfin mühasibi və ya həmin elektron qaimə-fakturanı hazırlamalı olan məsul işçisi kağız daşıyıcısında müvafiq ilkin uçot sənədlərini əldə etməlidir. Bu, vergi qanunvericiliyi sisteminə aid olmayan başqa hüquqi aktların tələbidir. Həmin sənədlər ciddi hesabat blankları, müəssisə daxilində tərtib olunan və ya ciddi hesabat blankları hesab edilməyən, lakin qanunla hazırlanması tələb olunan sənədlər ola bilər.

Belə demək mümkünsə, mövcud qanunvericilik alışlar və satışlarla bağlı sənədləşmələrin sanki iki mərhələdən (əvvəl kağız daşıyıcısında sənədləşmə, sonra isə elektron sənədləşmə) keçməsini tələb edir. Sənədləşmələrin kağız daşıyıcısında həyata keçirilməsində qanunla nəzərdə tutulan ciddi hesabat blanklarının tətbiq olunmasının təsərrüfat subyektləri tərəfindən zəif həyata keçirildiyinə və ya buna ciddi maraq göstərilmədiyinə baxmayaraq, təsərrüfat subyektləri arasında mübahisəli məsələlər baş verdikdə, iddialar olduqda hüquq-mühafizə və yoxlama orqanları tərəfindən daha çox kağız daşıyıcılarının məlumatlarına istinad edilir. Məlumdur ki, elektron qaimə-fakturanın tərtibatı əməliyyatın birbaşa iştirakçısı olan maddi-məsul şəxsdən (müvafiq işçidən) kənarda aparılır və həmin maddi-məsul şəxsin iradə ifadəsi elektron qaimə- fakturada tam təsbit olunmaya bilər. Yəni əməliyyatın baş verməsinin təsdiqi kağız daşıyıcılı sənədlərdə daha çox inandırıcı və sübutludur. Hər bir halda elektron qaimə-fakturanın tətbiqi insan (maddi-məsul şəxs) amilinin təhlükəsizliyinə, yəni məsuliyyət təhlükəsuzliyinə təminat verməlidir.

Elektron sənədləşmələrdən kənarda qalan əməliyyatlar

Xüsusi çəkisi az olsa da, elə əməliyyatlar vardır ki, elektron sənədləşmələrdən kənarda qalır. Belə əməliyyatlara aşağıdakıları aid etmək olar:

• İnventarizasiya və ya hər hansı yoxlama zamanı maddi əşyalar üzrə aşkar edilmiş artıq gəlmələrdən mədaxillər; 

• Təsisçilərdən hüquqi şəxsin nizamnamə kapitalına əmlak şəklində pay qoyuluşu kimi maddi əşyaların mədaxili; 

• Yerin təkindən çıxarılan xammalın (çınqıl, qum və s.) mədaxili; 

• Predmeti maddi əşya olan borc müqaviləsi çərçivəsində borc alan tərəfindən maddi əşyaların mədaxili; 

• Müəyyən səbəblərdən uçotdan yayındırılan, lakin Reyestr Çıxarışı olan daşınmaz əmlakların (bina və torpaq) mədaxili; 

• İstehsal və xidmət (iş) müəssisələrində sənədsiz mal və digər ehtiyat qalıqlarının mədaxili.

Belə mədaxil əməliyyatları üzrə vergi ödəyicisi tərəfindən qəbul edilən maddi daşınmaz və daşınar əşyalar, o cümlədən mal-materiallar barədə məlumatların dolayısı ilə vergi orqanlarına ötürülməsi mexanizminə də vergi orqanı tərəfindən baxılması yaxşı olardı. Çünki vergi orqanının məlumat bazasından dolayısı ilə yayındırıla bilən belə məlumatların dövri olaraq elektron qaydada vergi orqanına ötürülməsi gələcəkdə və hazırda da kameral yoxlamanın və elektron auditin düzgün aparılmasına kömək edir.

Vergi tutulan dövriyyənin müəyyən edilməsində vaxt anlayışına münasibət

Elektron qaimə-fakturaların tətbiqi vergilərin hesablanması və ya tutulması vaxtının müəyyənləşdirilməsinə imkan verən formada həyata keçirilməlidir. Vaxtı müəyyən etməyə imkan verən yazılı kağız daşıyıcısında tərtib olunan sənədləşmə olmalıdır ki, həmin sənədlər əsasında elektron qaimə-faktura hazırlansın. Bir sözlə, elektron qaimə-fakturanın tətbiqi zamanı vaxt məsələlərinə diqqət yetirilməli və qanunvericiliyin tələbləri nəzərə alınmalıdır.

Məsələn, normativlərdə "vaxt" ifadəsini müxtəlif məzmunlar çərçivəsində görə bilərik:

• Elektron qaimə-fakturanın hazırlanaraq qeydə alınması vaxtı; 

• Elektron qaimə-fakturanın verilmə vaxtı; 

• Mal, iş və ya xidmət təqdim edilən vaxt; 

• Mal, iş və ya xidmətin təhvil verildiyi vaxt; 

• Mülkiyyət hüququnun başqasına verildiyi vaxt və s. 

Nə qədər oxşar görünsə də, bu anlayışlar arasında fərqin yaranması mümkündür. Məsələn, müqaviləyə əsasən, malın alıcıya təhvil verilməsi mallar üzərində mülkiyyət hüququnun tam mənada keçməsi kimi qəbul edilməyə bilər. Təsərrüfat subyektləri alğı-satqı müqavilələrinin bağlanması zamanı müqavilənin predmeti olan əşya üzərində mülkiyyət hüququnun alıcıya keçmə anını müəyyən etməyə imkan verən aydın müddəaları olmalıdır və bunlar şərtləşdirilməlidir. Mallar satıcının anbarından çıxa və satıcıya təhvil verilə bilər, lakin satıcı tərəfindən elektron qaimə-faktura, təhvil verilən mallar üzərində mülkiyyət hüququ alıcıya tam keçdiyi vaxt hazırlanmalı və həmin gün də alıcıya göndərilməlidir.

Fəxriyyə İKRAMQIZI

Vergiler.az